Authors/grosseteste/commentarius/l1c8

From The Logic Museum
Jump to navigationJump to search

Book I Chapter 8

Latin English
ƿCap. 8 XI conclusio huius scientiae est ista: non omne quod sillogizatur ex veris et indemonstrabilibus et immediatis scitur aut demonstratur, et ratio huius est quod in demonstratione dicitur primum de medio et medium de tertio secundum quod ipsum est. Possibile est autem sillogismum contexi ex veris et indemonstrabilibus et immediatis et tamen non dici primum de medio nec medium de tertio secundum quod ipsum est, sicut fuit sillogismus Brisonis. Medium enim in sillogismo eius commune fuit et non appropriatum conclusioni suae, unde et eius demonstratio potuit convenire in genera alia, et supra ostensum est quod demonstratio non convenit in aliud genus, quia medium et extrema necesse est esse in eadem proximitate.
Sillogismus autem Brisonis talis est. Circulus est maior omni figura rectilinea inscripta circulo et minor omni figura rectilinea circumscripta circulo, similiter quadratus aequalis triangulo rectangulo cuius unum latus continentium angulum rectum est aequale semidiametro circuli et reliquum est aequale circumferentie circuli est maior omni figura rectilinea inscripta illi circulo, et minor omni figura rectilinea circumscripta. Quaecumque autem eisdem sunt maiora et minora sibi invicem sunt aequalia, circulus igitur et quadratus sunt aequalia.[1]
ƿIste sillogismus, licet sit ex veris et indemonstrabilibus et immediatis, non est demonstrativus, quia per idem medium potest probari de multis aliis ipsa esse aequalia; omnibus enim duobus aequalibus convenit eisdem esse maiora et minora. Sensus autem litterae sic ordinatur. Quia manifestum est quod non demonstrantur omnia, sed, quae demonstrantur, ex principiis monstrantur, et quia quod demonstratur est per se et secundum quod ipsum est, quia, inquam, ita est non scitur aliquid, licet monstretur ex veris et indemonstrabilibus et immediatis, quia contingit demonstrare ex talibus sicut Briso demonstravit tetragonismum, et tamen non erit vera demonstratio, quia medium erit commune quod erit in aliis subiectis non proximis et primis, sicut inest subiecto proposito non proximo et primo; sed qui novit per medium quod inest subiecto non primo non scit nisi secundum accidens, quia medium per quod vere scitur non convenit in aliud genus demonstrandum.
Secundum accidens autem scitur quicquid non scitur ex propriis principiis, sicut habere tres angulos aequales duobus rectis, cum insit per se ei de quo probatur, ostenditur ex propriis principiis propter hoc quod passio probata semper inest per se et secundum quod ipsum necesse est medium esse in consimili proximitate ad utramque extremitatem, ut primum insit medio per se et primo, et medium tertio per se et primo. Si vero medium et extrema non sint in dicta proximitate, tunc medium est de[2]ƿ scientia superiori subalternante et extrema sunt de scientia subalternata, sicut cum conclusio musica probatur per medium arithmeticum; verumtamen medium arithmeticum cum ponitur in sillogismo demonstrante conclusionem musicam est in eadem proximitate cum extremis.
Et hoc dicit Aristoteles in hac littera: Huiusmodi autem demonstrantur quidem similiter, id est, huiusmodi conclusiones scientiae subalternatae demonstrantur similiter, id est, per medium approximatum extremis. Sciendum enim quod medium, quod est de superiori scientia, in se consideratum est in eadem proximitate cum extremis superioris scientiae; et cum extrema superioris scientiae sint superiora et communiora quam extrema inferioris scientiae, medium scientiae superioris sumptum tale quale ipsum est in ipsa scientia superiori non potest esse in dicta proximitate ad extrema scientiae inferioris, scilicet ut primum dicatur de ipso et ipsum de tertio secundum quod ipsum est et primo. Verumtamen, sicut subiectum scientiae subalternatae habet in se subiectum scientiae subalternantis cum conditione superadiecta quae appropriat ipsum scientiae subalternate, sic medium sumptum de scientia subalternante, cum venit in sillogismum demonstrantem conclusionem scientiae subalternatae, recipit supra se conditiones per quas appropriatur scientiae subalternatae, et ipsum medium tale quale est in sillogismo demonstrante conclusionem scientiae subalternatae est in praedicta proximitate cum extremis illius scientiae, et dicitur de tertio secundum quod ipsum est et primum[3] ƿ de ipso medio similiter secundum quod ipsum est. Tam primum enim quam medium, quae sunt sumpta a superiori scientia, cum veniunt in scientiam inferiorem appropriantur subiecto illius scientiae inferioris, et ut sit illud magis evidens pono exemplum huius.
Demonstratur in perspectiva quod omnes duo anguli quorum alterum constituit radius incidens cum speculo et reliquum radius reflexus sunt duo anguli radiosi aequales, et haec conclusio probatur per istam geometrie: omnium duorum triangulorum quorum unus angulus unius est aequalis uni angulo alterius et latera aequales angulos continentia sunt proportionalia, reliqui anguli prout se respiciunt sunt aequales. Et haec propositio secundum quod est simpliciter geometrica abstrahit a triangulis et ab angulis et a lateribus radiosis et non radiosis, sed secundum quod venit in sillogismum demonstrantem conclusionem praedictam speculative appropriatur ad triangulos et angulos et latera radiosa hoc modo: omnium duorum triangulorum radiosorum, quorum unus angulus radiosus unius est aequalis uni angulo radioso alterius et latera radiosa equos angulos radiosos continentia proportionalia, reliqui anguli radiosi prout se respiciunt sunt aequales.
Sed omnes duo anguli, quorum alterum constituit radius incidens cum speculo et reliquum radius reflexus, sunt duo anguli radiosi sese respicientes duorum triangulorum radiosorum quorum unus angulus radiosus unius est aequalis uni angulo radioso alterius et latera radiosa equos angulos radiosos continentia proportionalia; ergo omnes duo anguli quorum alterum constituit radius incidens cum[4] ƿ speculo et reliquum radius reflexus sunt duo anguli radiosi aequales. Manifestum est itaque quod tam in scientia subalternata quam in scientia subalternante medium sumptum tale quale est in sillogismo est approximarum extremis.
Differt tamen sillogismus inferioris scientiae a sillogismo superioris in hoc quod sillogismus inferioris scientiae est sillogismus quia, sed sillogismus superioris scientiae est sillogismus propter quid, sicut patet in superiori exemplo. Causa namque aequalitatis duorum angulorum factorum super speculum ex radio incidente et reflexo non est medium sumptum ex geometria, sed eius causa est natura radiositatis sese generantis secundum incessum rectum, quae, cum congregatur super obstaculum habens in se naturam humidi spiritualis, fit ibi sicut principium regenerans se secundum similem viam ei per quam generatur. Cum enim operatio naturae sit finita et regularis, necesse est ut via regenerationis sit similis viae suae generationis et ita regeneratur in angulo aequali angulo incidenti.
Ex XI conclusione proximo ostensa et explanatione eiusdem conclusionis sequitur haec XII conclusio quod omnem demonstrationem necesse est esse ex principiis appropriatis conclusioni. Quod igitur dicit Aristoteles: Quare ex his manifestum est quod non sit demonstrare unumquodquae simpliciter, recapitulatio est; et haec littera: sed secundum quod ex uniuscuiusque principiis, dicit hanc conclusionem XII.
Si enim non sufficit demonstrationi ut sit ex principiis veris et indemonstrabilibus nisi etiam sit primum de medio et hoc de tertio secundum quod ipsum est, manifestum est quod oportet demonstrationem esse ex appropriatis[5] concluƿsioni; nec sequitur ex hoc demonstrationem semper esse in terminis convertibilibus, quia non solum dicitur proprium vel appropriatum quod convertitur cum alio, sed quod egreditur ab alio non per medium aliud, sed immediate dicitur eius proprium vel appropriatum. Dicitur enim proprium quasi porro primum, id est, privatum. Similiter, ex eo quod oportet primum dici de medio et hoc de tertio secundum quod ipsum est et primo, non sequitur quod demonstratio sit semper in terminis convertibilibus, neque quod conclusio sit non universalis, licet videatur Themistius velle quod conclusio non sit universalis. Nihil enim prohibet idem dici de pluribus ita quod de quolibet eorum primo sicut genus dicitur de duabus speciebus coaequevis per quas ipsum genus primo dividitur; licet enim genus praedicetur de diffinitione speciei et de diffinitione propria, non tamen propter hoc non dicitur primo de specie sibi proxima, quia praedicatum dicitur de subiecto primo cum non est aliud a praedicato et a subiecto de quo praedicatur prius.
Unde cum diffinitio sit idem simpliciter cum diffinito, licet genus praedicetur de diffinitione speciei et de diffinitione propria, nihil minus dicetur de specie primo; similiter cum idem diffinitum dicatur de sua diffinitione materiali vel formali vel econverso et cum una illarum diffinitionum dicatur de reliqua, quaelibet illarum praedicationum est de primo et secundum quod ipsum est. Quod autem conclusio sit universalis patet[6] ƿ ex verbis Aristotelis supra, his scilicet: Manifestum est quoniam remoto insit primum. Ut isopleuro eneo triangulo insunt duo recti, et paulo post: Cuius igitur primi? Si itaque trianguli est, et secundum hoc inest et aliis, et huius universaliter est demonstratio.
Dictum est quod demonstratio est ex appropriatis principiis, cui dicto subiungit Aristoteles quod, licet ipsa principia sint appropriata, habent tamen commune, id est, habent communem philosophiam explanantem ipsa principia ut metaphysicam vel topicam. Vel is est sensus ipsius litterae sequentis, scilicet quod, licet principia cum veniunt in sillogismum sint appropriata, tamen quaedam ipsorum in se considerata sunt principia communia; vel potest continuari ei quod supra dictum est, scilicet quod scientia subalternans et subalternata differunt, quasi diceret: licet scientia subalternans et subalternata differunt, tamen communicant in principiis.
XIII conclusio huius scientiae est quod nullius scientis est demonstrare propria principia, cuius ratio est quia principia alicuius scientiae sunt prima omnium in illa scientia, et ex scientia principiorum dependet scientia reliquorum eiusdem scientiae, et principia sunt magis scita subsequentibus in eadem scientia et nihil magis scitur principiis in eadem scientia; non igitur demonstrantur principia in eadem scientia, quia si demonstrentur in ipsa scientia, tunc alia essent magis scita ipsis, quod est inconveniens. Haec autem XIII conclusio sequitur ex proximo[7] ƿ dicto, quia si demonstratio non est nisi ex propriis principiis et ipsa principia non habent manifestationem nisi ex philosophia communi, tunc nullius scientis est propria principia ostendere, sed philosophi communis est explanare illa.
Sed demonstratio non convenit in genus aliud et caetera. Repetit praedicta ut ex his explanet quam difficile est scire an sciamus, ut extrahat conclusionem ostendentem nobis modum quo sciemus nos scire. Dicit ergo: demonstratio non convenit in genus aliud nisi, sicut dictum est, cum una scientia descendit in aliam; et tunc non est genus aliud, sed genus idem alterius. Quasi diceret: demonstratio est ex propriis et propter hoc difficile est nosse quando scimus et quando non, quia difficile est nosse quando ex propriis principiis acquirimus cognitionem quod est vere scire. Multotiens enim opinamur nos scire cum ea ex quibus sillogizamus sunt vera et indemonstrabilia, cum tamen hoc non sufficiat, sed oportet principia approximata esse, sicut praeostensum est. Et voco principia quae, cum sint vera, non contingit demonstrare iila in eadem scientia.
Ad explanandum itaque quomodo cognoscemus quando scimus et habemus demonstrationem ex propriis orditur altius, scilicet ab enumeratione et divisione eorum quae veniunt in demonstrationem. Dicit[8] ƿ itaque quod prima, id est, subiectum scientiae et dignitates et positiones et quae ex his sunt, id est passiones, omnia accipiuntur quid significent, sed principia, ut subiectum et dignitates et positiones, accipiuntur etiam esse; alia vero ut passiones oportet demonstrare. Verbi gratia, unitas, quod est subiectum, et rectum et triangulus, quae sunt passiones, omnia accipiuntur quid significent, sed unitas accipitur esse in arithmetica et magnitudo in geometria, reliqua vero ut rectum et triangulus demonstrantur.
Sunt autem quibus utuntur et caetera, quasi diceret: quaedam accipiuntur quid significant tantum, quaedam vero et quid significant et quid sunt. Eorum itaque quae accipiuntur esse in scientiis demonstrativis quaedam sunt propria uniuscuiusque scientiae et quaedam communia. Communia autem non sunt communia sicut genus unum penitus univocum, sed sunt communia secundum analogiam, id est habent communitatem secundum proportionem unam, unde possunt in generibus diversis appropriari. Et necesse est etiam principia communia cum veniunt in demonstrationem in scientia speciali appropriari generi subiecto in illa scientia. Et haec est XIV conclusio huius libri et sequitur ex XII conclusione huius, quia, si omnis demonstratio est ex principiis propriis, necesse est principia communia cum veniunt in demonstrationem fieri propria; et in hoc sermone docemur cognoscere quando[9]ƿ demonstratio est ex propriis. Cum enim tria sunt que sumuntur in demonstratione: genus, scilicet, subiectum et passio probata de subiecto et ea ex quibus probatur, genus autem subiectum et passio semper sunt propria scientiae; ea autem ex quibus demonstrantur in se considerata quandoque sunt propria quandoque communia. Si sit demonstratio ex communibus principiis appropriatis tamen generi subiecto, manifestum est quod tunc est ex principiis propriis et quod tunc vere scimus.
Ponit autem Aristoteles exempla principiorum propriorum ut lineam esse longitudinem sine latitudine, cuius extremitates sunt duo puncta, et rectam lineam esse a puncto in punctum extensionem. Communia autem sunt ut si ab aequalibus aequalia demas et caetera; et hec communia in speciali scientia debent appropriari generi subiecto, sicut in geometria magnitudinibus et in arithmetica numeris. Item propria sunt genera subiecta in scientiis que accipiuntur esse circa que subiecta demonstratores speculantur per se accidentia illis subiectis, ut arithmetica proprie subicit unitates et geometria puncta et lineas, et supponunt quoniam haec sunt et quid sunt. Sed de passionibus horum supponunt quid significant solum, sicut arithmetica quid inpar aut numerus quadratus aut cubicus et geometria quid rationale et quid reflexum et quid curvum. Et hae scientiae demonstrant has diffinitiones, non dico in quantum sunt diffinitiones, sed ea que sunt diffinitiones demonstrant per ea[10]ƿ principia quae sunt communia et ex conclusionibus propriis prius demonstratis.
Omnis enim demonstrativa scientia circa tria est et caetera. Enumeravit proximo quae oportet preesse et preaccipi ab addiscente in omni demonstratione; adhuc recapitulat ea continuando sermonem suum praedictis, ut ostendat nobis quod, licet necesse sit praecognosci et preaccipi a discipulo de subiecto et de his ex quibus sillogizabitur quia sunt et quid est quod dicitur et de passione concludenda quid significet, non tamen oportet semper haec omnia praescribi in principiis librorum demonstrativorum nec oportet semper quod doctor praeordinet haec omnia apud discipulum, quia si quaedam horum in quibusdam scientiis sunt nota et accepta apud omnem discentem absque eo quod praescribantur vel praedoceantur, superfluum esset praescribere illa vel praedocere; unde supersedendum est a praescriptione et praeordinatione horum quorundam utpote si sint preaccepta per se ab omni discente.
Et illud quod hic dicit Aristoteles non est de substantia huius scientiae, sed de bonitate et commoditate docendi scientias demonstrativas. Dicit ergo quod scientia demonstrativa circa tria est, quae oportet discentem semper praecognoscere et preaccipere antequam in effectu demonstret; tamen nihil prohibet quasdam scientias despicere quaedam illorum, ut scilicet nec praescribat nec praedoceat vel praeordinet ea antequam demonstret, sicut non[11]ƿ oportet de genere subiecto praescribere et presupponere quoniam est si apud omnem manifestum est quoniam est. Velut in scientia naturali non oportet praescribere sicut suppositionem quoniam calidum vel frigidum est, quoniam hoc est notum sensui apud quemlibet, similiter de passionibus quibusdam non oportet praescribere quid significent, ut quando intentio nominis vulgata est, sicut nec de communibus dignitatibus praescribit quid significent quoniam eorum significatio est vulgata; tamen oportet necessario haec tria semper preaccipi in animo discentis, et cum eget illis in demorotrando, oportet uti illis sicut si essent praescripta et praeordinata.
Non est autem suppositio neque petitio et caetera. Docuit nos Aristoteles quaedam quandoque posse et debere omitti in principiis demonstrationum, utpote quae semper sunt nota discenti, et ex hoc habemus quod ea quae non sunt nota per se discenti non debent omitti, ut sunt suppositiones et petitiones. Ut igitur manifestum sit nobis quae possunt et debent omitti in principiis demonstrationum et quae non debent omitti, assignat differentiam eorum quae solent praeponi in demonstrationibus, ut per assignatas differentias sciamus quae sunt omittenda quandoque et quae numquam omittenda.
Dicit ergo quod illud quod habet propter seipsum et non per medium necessitatem ut sit et ut manifestum sit apud omnem intellectum non est suppositio neque petitio, sed est dignitas, quia quod tale est quod ipsum per se est et per se manifestum est non eget ratione vel sillogismo exteriori ostendente illud esse vel aliquo modo explanante illud esse. Omnis vero suppositio et petitio[12]ƿ eget exteriori ratione demonstrante vel explanante illud. Dignitas autem non eget nisi ratione quae sita est in anima; sicut visus in oculo et sicut lucidum visibile ad hoc ut videatur non eget nisi visu exteriori cadente super ipsum, sic dignitas ad hoc ut sciatur non eget nisi ratione, quae est aspectus mentis, simpliciter super ipsam cadente et nullo modo explanante ipsam.
Similiter nec sillogismus perfectus eget alio nisi ratione sola, quae est aspectus mentis, super ipsum cadente et nullo modo explanante ipsum. Cognoscitur autem veritas propositionis cum videtur identitas in substantia subiecti et praedicati, et cognoscitur necessitas sillogismi cum videtur identitas utriusque extremitatis cum medio termino. In quacumque autem propositione vel sillogismo manifeste sunt per se identitates iste, illa propositio est dignitas et ille sillogismus est perfectus. Et dico quod dignitas non eget exteriori ratione quia ad omne quod eget exteriori ratione est instare, non dico quod contra omne tale possit fieri instantia vera, sed apud ipsum qui eget ratione exteriori illius non est ipsum acceptum in omnibus. Dicitur enim hic instantia non acceptio in aliquo et non acceptio non in aliquo. Ad dignitatem vero non est possibile ut afferat quis talem instantiam, quia ipsa necessario accepta est in omnibus. Habemus itaque quid dignitas et eius differentiam qua differt ab aliis.
Cum vero aliquid est demonstrabile in superiori scientia, si accipiatur ab addiscente sine demonstratione et sit ipsi probabile, tunc hoc est ipsi suppositio et non est simpliciter suppositio. Suppositio enim ƿ simpliciter est quod neque est demonstrabile neque eius receptio est necessaria apud omnes. Si vero aliquid sit demonstrabile in superiori scientia et ipsum tamen non sit probabile discenti vel sit etiam ei inprobabile, tunc oportet ut doctor petat illud a discipulo, et haec est petitio sive quaestio, quia haec est differentia quaestionis sive petitionis ad suppositionem quod ipsa est contraria opinioni discentis aut non opinata, cum sit demonstrabilis, accipitur tamen per petitionem doctoris sine demonstratione et utitur illa in demonstratione.
Sciendum tamen quod petitio vocatur communiter omne quod accipitur sine demonstratione, cum sit demonstrabile, sive sit probabile discenti sive non. Diffinitiones autem quae ponuntur in initiis demonstrationum non sunt suppositiones, quia omnis suppositio dicit aliquid de aliquo vel aliquid ab aliquo et est propositio ordinans duas rationes, scilicet subiecti et praedicati in subiecto uno vel a subiecto uno. Diffinitio vero non facit hoc, sed solum explicat rem simplicem, et intellectus apprehendens diffinitionem in quantum est diffinitio non est nisi intellectus quodammodo simplex, cadens super unum explicitum, et non est intellectus compositus ordinativus unius ad aliud, sed est sicut visus cadens super visibile expansum et evolutum, vel sicut auditus cadens super vocem non confusam sed determinatam in sensu visus suis differentiis, unde intellectus diffinitionis non est nisi sicut apprehensio simplex quemadmodum visus et auditus. Item omnis suppositio et petitio est universalis vel particularis, diffinitio autem neutrum horum est.
Habemus itaque differentias dignitatis, suppositionis, petitionis, difƿfinitionis, quae solent praeordinari in scientiis demonstrativis, et ex eorum differentiis patet nobis quod suppositiones et petitiones non possunt omitti, quin praeordinentur in principiis scientiarum demonstrativarum; quasdam autem dignitates et diffinitiones conveniens est omitti. In his etiam differentiis assignandis innuit Aristoteles aperte quod omnis suppositio et petitio vera est, et quia quidam putant huius contrarium, removet hoc dicens quod geometer non supponit falsum, licet dicat lineam visibilem, quae non est recta aut bipedalis, esse rectam aut bipedalem. Non enim est eius intentio de hac linea visibili, sed de linea intelligibili, quae significatur per lineam visibilem.
Species quidem igitur esse et caetera. Istud potest continuari ei quod supra dictum est quod demonstratio est ex incorruptibilibus. Ex hoc enim videtur quod non est possibile ponere universalia nisi separata a sensibilibus corruptibilibus. Potest etiam continuari proximo dictis, scilicet quod dignitas et sillogismus non egent nisi ratione interiori aspiciente plurium identitatem in subiecto, et quod suppositio simpliciter dicit aliquid de aliquo et duo idem in subiecto, quia si haec sunt vera, scilicet quod oportet in propositione vera affirmativa et in sillogismo invenire plures rationes vel formas in subiecto uno, non oportet ponere universalia separata a subiectis, immo necesse est quod sint inventa in subiectis. Et forte Aristoteles voluit hanc litteram continuari non solum[13]ƿ uni dictorum modorum, sed utrique. Dicit ergo: Species, id est formas separatas, quod sic exponit per propria verba: aut unum aliquid esse extra multa non necesse est esse, si demonstratio erit, sed necesse est verum dicere unum de multis et in multis, aut universale nihil est; et si hoc, tunc neque medium neque demonstratio est aliquid, quapropter oportet, ad hoc ut demonstratio sit, unum universale non equivocum reperiri in multis.[14]

Notes

  1. 10-11 Par. Anal. Post., 1, 9.76a4 14-17 Cfr. M. CLAGETT, Archimedes in the Middle Ages. I, The Arabo-Latin Tradition, Madison, The University of Wisconsin Press 1964, p. 40 (De mensura circuli, transl. Gerardi)
  2. 23 sqq. Par. Anal. Post., I, 9.75b37
  3. 45-46 Anal Post., l, 9.76a10-11
  4. 66 sqq. Cfr. GROSSETBSTE, De lineis, angulis et figuris, ed. BAUR, p. 62, 8-15 69 Cfr. EUCLIDES, Elementa, VI, Prop. 6
  5. 105 sqq. Anal. Post., I, 9.76a13 sqq.
  6. 119 THEMISTIUS, Super lib. Post., I, p. 266 (?)
  7. 132-133 Anal Post., I, 5.74a37-38 134-135 Anal. Post., I, 5.74b2-4 137-138 Par. Anal. Post., I, 9.76a15 146 sqq. Par. Anal. Post., I, 9.76a16 sqq.
  8. 158 Anal. Post., I, 9.76a22-23 161 sqq. Par. Anal. Post., I, 9.76a22 sqq. 173 sqq. Par. Anal. Post., I, 10.76a32 sqq.
  9. 182 Anal. Post., I, 10.76a37
  10. 202 Anal. Post., I, 10.76a40 203 Cfr. EUCLIDES, Elementa, I, Diff. 2 208 sqq. Par. Anal. Post., 1,10.76b2 sqq.
  11. 218 Anal Post., I, 10.76b11 232 sqq. Par. Anal Post., I, 10.76b11 sqq.
  12. 247 Anal Post., I, 10.76b23 255 sqq. Par. Anal. Post., I, 10.76a24 sqq.
  13. 314 sqq. Par. Anal. Post., I, 10.76b39 sqq. 318 Anal Post., I, 11.77a5
  14. 329 sqq. Anal. Post., I, 11.77a5 sqq. (cfr. appar. ed. transl. Iacobi)